منامه, بحرین — در سراسر جهان عرب گفتمان جدیدی در بارۀ اینکه چگونه پیروان همۀ ادیان می‌توانند با صلح و صفا در کنار یکدیگر زندگی کنند در حال شکل‌گیری است.

این گفتمان ابتدا از دعوت دراماتیک یک آیت الله ایرانی به هم‌زیستی دینی با بهائیان الهام گرفت ولی بعداً جایگاه خاصّ خود را یافته، موضوع بحثی جدی دربارۀ آزادی دینی در سرزمین‌های عربی شده است.

عبدالحمید انصاری، کارشناس مجرّب فقه اسلامی در قطر، در روزنامۀ کویتیِ الجریده در تاریخ ۲۶ مه می‌نویسد "انسان 'آزاد' آفریده شده و از دیدگاه اسلام 'آزادی' صرفاً یک حقّ نیست بلکه وظیفه‌ای است که قانون مسئول آن است."

"اسلام به افرادی که معتقدات و عبادات‌شان متفاوت است آزادی مذهبی می‌دهد [همان طور که در قرآن آمده] "برای هر یک از شما قانون و نظامی تعیین کرده‌ایم.'"

دکتر انصاری، رئیس سابق بخش مطالعات و فقه اسلامی در دانشگاه قطر می‌نویسد: "بنا بر این اگر پیروان مذاهب دیگر از انجام شعایر دینی‌شان باز داشته شوند از مفهوم 'آزادی' چه باقی می‌ماند؟"

پرفسور سهیل بشروئی، مرجعی صاحب‌نظر در امور مذهبی و بین‌ادیانی در جهان عرب، اظهار داشت که این منطقه "ناحیه‌ای است که بدون شک در آن نیروهای عظیم تعصّب وجود دارد ولی در عین حال یک گشودگی ذهن و اشتیاقی وافر به ایجاد تفکّر ی جدید نیز مشاهده می‌شود."

پرفسور بشروئی، رئیس کرسی جورج و لیزا زاخم برای پروژۀ پژوهش و مطالعات در بارۀ خلیل جبران در دانشگاه مریلند، گفت "بخشی از این تفکّر جدید آن است که دین خشونت نمی‌آموزد، و مذاکرات روزافزونی در جریان است که تأکید می‌کند که آزادی عبادت و آزادی دین در نفس قرآن تضمین شده است."

پرفسور بشروئی، رئیس کرسی جورج و لیزا زاخم برای پروژۀ پژوهش و مطالعات در بارۀ خلیل جبران در دانشگاه مریلند، گفت "بخشی از این تفکّر جدید آن است که دین خشونت نمی‌آموزد، و مذاکرات روزافزونی در جریان است که تأکید می‌کند که آزادی عبادت و آزادی دین در نفس قرآن تضمین شده است."

این بحث در تعداد روزافزونی از مقالات و تفاسیری که در هفته‌های اخیر دربارۀ هم‌زیستی دینی در سراسر جهان عرب به طبع رسیده‌ منعکس شده است.

تعدادی از مفسّرین عرب بیان نموده‌اند که آنان از اقدام آیت‌الله عبدالحمید معصومی تهرانی الهام گرفته‌اند که اخیراً آیه‌ای خطّاطی شده از آثار بهائی را همراه با بیانیّه‌ای در مورد لزوم هم‌زیستی با بهائیان که در ایران با تضییقات شدیدی روبرو هستند، به بهائیان جهان اهدا نمود.

در بحرین، روزنامه‌نگار مشهور و محترم، اسحاق الشیخ، تفسیری در روزنامۀ الایّام منتشر کرد و اظهار داشت که خطّاطی اهدایی آیت‌الله تهرانی بینش‌هایی را در بارۀ نیاز به اقدامی شهامت‌مندانه برای ترویج اصل هم‌زیستی مذهبی در تمامی منطقه ارائه می‌‌دهد.

آقای شیخ در ۲۱ آوریل در مقاله‌ای با تیتر "دین بهائی را در بین خود بپذیریم" می‌نویسد "ندای این روحانی ایرانی دعوتی حقیقی برای روح هم‌زیستی صلح‌آمیز و پایدار را به وجود می‌آورد که بطور استوار بر مبنای بردباری دینی بین همۀ ادیان مستقرّ است."

آقای شیخ می‌نویسد "این دعوت خجسته‌ای است که باید مسیر خود را تا جزیرة العرب و تمام کشورهای عربی ادامه دهد، تا به بهائیان اجازه داده شود که مراسم مذهبی‌شان را اجرا کنند، و تا خودِ آن کشورها از طریق عدالت و برابری بین همۀ ادیان و اعتقادات در جوامع عرب، مفهوم شهروندی را مستحکم کنند."

کلوویس مقصود، سفیر سابق اتّحادیّۀ کشورهای عربی در سازمان ملل متّحد، مؤلّف، دانشمند و آموزشگر سرشناس می‌گوید: "شکّی نیست که در حال حاضر گرایش و حرکتی علیه جزمی‌گرایی و سازش‌ناپذیری در بین همۀ ادیان وجود دارد." دکتر مقصود اضافه می‌کند: " آنچه به مرور واضح تر و روشن تر می شود آن است که وجه اشتراک بین ادیان به مراتب بیشتر از آن چیزهایی است که آنها را از یکدیگر متمایز می‌سازد.

دکتر مقصود در مصاحبه‌ای اظهار داشت "آنچه آیت‌الله تهرانی انجام داده و هدیه‌ای که به بهائیان اهدا نموده گواهیِ ظریفی است [بر این واقعیّت] و این نه تنها در مورد بهائیان صادق است بلکه در موارد بسیاری که بین شیعیان و سنّی‌ها و بین مسیحیان و مسلمانان اتّفاق می‌افتد نیز صادق است."

دکتر مقصود گفت آنچه مورد نیاز است آنست که از فکر بردباری و یا حتّی هم‌زیستی نیز فراتر رویم. "می‌خواهم در جریانی شریک باشم که با هم دریابیم که چه چیز باعث اتّحاد می‌شود و چه چیز تنوع است. مایلم از تنوّع به عنوان کوششی راهی برای یک زندگی عملی و روحانی لذّت برم."

محمود شریح، مؤلّف سرشناس، سردبیر و دانشمند در لبنان نیز اظهار کرد که پیام جدید هم‌زیستی به وضوح در قرآن و دیگر آثار اسلامی تأیید شده است.

آقای شریح گفت: "قرآن واضح است — آیات آن در مورد بردباری واضح است — بنا بر این با آثار اسلامی مشکلی وجود ندارد "مشکل نحوۀ اجرای آن است."

وی گفت بنا بر این پیام آیت‌الله تهرانی و دیگران در سراسر منطقه طنین می‌اندازد.

در عراق، یکی از بلندپایه‌ترین روحانیون شیعه، آیت‌الله سیّد‌حسین صدر، اخیراً مصاحبه‌ای طولانی به عمل آورد و بینش‌ مشابهی از هم‌زیستی‌ دینی و آزادی عقیده را مطرح نمود.

آیت‌الله صدر در ۱۴ مه در مصاحبه‌ای که در دین آنلاین منتشر شد گفت: "من به دوگانگی پیام‌ خداوند قائل نیستم هم‌چنان که دوگانگی و تقابل خدا و انسان را نمی‌پذیرم. بلکه بر این باور هستم که فرض این دوگانگی یکی از عوامل فهم دینی نادرست تندروان دینی و الحادی به شمار می‌رود…."

آیت‌الله صدر گفت "نباید دین برای سرکوبی انسان و واداشتن و اجبار و اکراه او به کار رود. دین تنها انسان را به راه‌های بهبود شیوۀ زندگی‌اش راهنمایی می‌کند و احساس سعادت و خوشبختی به او می‌دهد و زندگی او را معنا بخشیده و ارزشمند می‌سازد."

نظر آیت‌الله صدر در مورد فتوای اخیر وی که در آن مسلمانان را تشویق به تعامل نیکو با بهائیان کرده است پرسیده شد. وی پاسخ داد "اینکه باعقاید پیروان دین مشخّصی موافق نباشم، به معنای آن نیست که حقّ دارم آنان را از حقوق انسانی طبیعی یا حقوق ملّی‌شان … محروم کنم." "دین بر ما واجب کرده است که با انسان‌ها حتّی با دشمنانمان با عدل و مساوات تعامل کنیم، آن چنان که خداوند فرموده: 'کینه‌ورزی گروهی، شما را واندارد بر این که عدالت نکنید؛ عدالت کنید! که آن به تقوا نزدیک‌تر است.'"

احلام اکرم، فعّال برجستۀ عرب در زمینۀ صلح، روز ۲۴ آوریل در الف نوشت: "مایۀ تعجّب و شاید امیدواری است که تعدادی از روحانیون مسلمان درک جدیدی از تعالیم و اصول اسلام را پذیرفته‌اند، درکی که موضع مثبتی مبتنی بر روح دین اتّخاذ می‌کند و بر این باور است که قرآن مجید هم‌زیستی بین ادیان را تشویق می‌کند و در حقیقت از آن استقبال می‌نماید."